1916-1945
Jerzy Waldemar Kram urodził się 1 czerwca 1916 roku w Sosnowcu, leżącym na pograniczu ówczesnego Królestwa Polskiego, u zbiegu trzech granic – z ówczesnym Królestwem Pruskim i Cesarstwem Austriackim. Był synem Edmunda Krama (ur. 20 lipca 1887 r. – zm. 3 stycznia 1960 r.) i Olgi z domu Hirsz (ur. 19 grudnia 1889 r. – zm. 16 czerwca 1968 r.). Jego ojciec był pracownikiem przemysłu węglowego w Zagłębiu, pracował w sosnowieckiej kopalni Renard.
Po ukończeniu Gimnazjum Państwowego im. Stanisława Staszica w Sosnowcu (1934) Jerzy Kram podjął studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim, które ukończył w 1939 roku, na krótko przed wybuchem II wojny światowej, uzyskując stopień magistra filologii polskiej – za pracę poświęconą utworom dramatycznym Leopolda Staffa. Jednym z jego profesorów na UW był wybitny polonista, profesor Julian Krzyżanowski (1892-1976).
Po wybuchu II wojny światowej i klęsce kampanii wrześniowej, od listopada 1939 roku zaangażował się w tajne nauczanie młodzieży szkół średnich. Pod kierownictwem Krzyżanowskiego bierze udział w pracach podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego, w sekcji polonistycznej (w której działali także m.in.: prof. Wacław Borowy, prof. Witold Doroszewski, dr Jerzy Kreczmar, doc. Tadeusz Makowiecki, dr Tadeusz Mikulski, prof. Henryk Mościcki, dr Stanisław Skorupka, prof. Bogdan Suchodolski, doc. Zofia Szmydt i inni).
W jego ówczesnym warszawskim mieszkaniu odbywał się szereg zajęć konspiracyjnych. Pomimo zakazów okupanta i groźby kary śmierci, wielu wykładowców prowadziło zajęcia ze studentami w mieszkaniach prywatnych. W ten sposób powstała rozbudowana struktura tajnego nauczania, stanowiąca część polskiego ruchu oporu. W 1944 roku w zajęciach uczestniczyło ok. 300 pracowników naukowych i 3500 studentów. Nauczanie w tajnych kompletach przynosiło wymierne efekty – tysiące licealistów i studentów kontynuowało naukę i studia, zdawało maturę oraz uczyło się mowy ojczystej i historii.
Organizował także konspiracyjne spotkania i imprezy kulturalne z udziałem przedstawicieli nauki i pracowników teatru.
Od wczesnej młodości jego pasją było projektowanie i kolekcjonowanie ekslibrisów. W czasie okupacji wydał, w Warszawie a potem w Sosnowcu, kilka niskonakładowych, konspiracyjnych publikacji poświęconych ekslibrisowi; sam również zajmował się projektowaniem i edytowaniem ekslibrisów. Zachowane egzemplarze tych publikacji oraz odbitki wykonanych ekslibrisów z lat 1941-1945 (np. sygnowane grafiki pn. ZK., KZ natvralizm, ZJK ex bibliotheca, Zvzanny Kramowej, Książka Kajtvsia, wykonane dla bliskich), znajdują się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie oraz Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy – Biblioteki Głównej Województwa Mazowieckiego.
Pracował w Społecznym Komitecie Samopomocy Społecznej. Po wybuchu powstania warszawskiego, od sierpnia do października 1944 roku pełnił obowiązki cywilnego komendanta Obrony Przeciwlotniczej Kraju (OPL), w gmachu Prudential przy placu Napoleona 8 (obecny Hotel Warszawa przy placu Powstańców Warszawy).
W powstaniu zniszczeniu uległy materiały do planowanej rozprawy doktorskiej Krama o twórczości Jerzego Żuławskiego.
Po upadku powstania, wraz z ludnością cywilną Warszawy został wywieziony do obozu przejściowego w Pruszkowie, a następnie do obozu rozdzielczego w Wesel w Niemczech. Po przekupieniu strażników wraz z kilkoma kolegami – jeńcami, zbiegł z obozu i w ogniu bombardowań przedostał się z Niemiec do Sosnowca. Został skierowany przez urząd pracy do kopalni rudy „Johanna” („Janina”) w Żychcicach nad Brynicą, w powiecie będzińskim, jako robotnik. Z chwilą zbliżania się frontu uciekł z kopalni i ukrywał się aż do wyzwolenia Sosnowca, w styczniu 1945 roku.
1945-1981
1 lutego 1945 roku podjął pracę jako nauczyciel – polonista i przez 36 lat pracował etatowo w placówkach szkolnych i akademickich na terenie Zagłębia i Śląska oraz w Warszawie. Do sierpnia 1948 roku pracował w Liceum Ogólnokształcącym im. Stanisława Staszica w Sosnowcu, wchodząc do zespołu nauczycielskiego organizowanego przez dyrektora szkoły, słynnego fizyka Waldemara Zillingera.
W latach 1947-1948 był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (w tym skarbnikiem koła terenowego). Od 1948 roku był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.
Od września 1948 do marca 1951 roku był nauczycielem Liceum Pedagogicznego w Sosnowcu.
W 1948 roku w Krakowie opublikował, nakładem Towarzystwa Miłośników Książki – Sekcji Miłośników Exlibrisu Almanach exlibrisu polskiego XX wieku (maszynopis na prawach rękopisu), kontynuując dotychczasowe zainteresowania ekslibrisami.
Od 1951 do 1953 roku był założycielem i dyrektorem Wojewódzkiego Ośrodka Doskonalenia Kadr Oświatowych w Katowicach oraz kierownikiem sekcji polonistycznej Centralnego Ośrodka Doskonalenia Kadr Oświatowych przy Ministerstwie Oświaty w Warszawie.
Od września 1953 do sierpnia 1959 roku był dyrektorem Liceum Pedagogicznego w Katowicach.
3 stycznia 1960 roku zmarł jego ojciec, Edmund.
Od 1960 do 1970 roku piastował funkcję wicedyrektora Okręgowego Ośrodka Metodycznego w Katowicach oraz pracował jako nauczyciel w II Liceum Ogólnokształcącym im. Emilii Plater w Sosnowcu.
W 1961 roku był współredaktorem Czytanek śląskich, dla klas V i VI oraz VII i VIII (Wydawnictwo „Śląsk”). Publikacje zilustrował Andrzej Czeczot.
W 1963 roku, nakładem Okręgowego Ośrodka Metodycznego w Katowicach ukazała się, w jego opracowaniu, dwutomowa Bibliografia polonisty. Materiały dla nauczyciela (T. 1: 1945-1959, T. 2: 1960-1962).
Zaoczne Technikum Ekonomiczne im. Ludwika Krzywickiego w Chorzowie opublikowało w 1964 roku jego pracę Ćwiczenia stylistyczne z języka polskiego (Poetyka i stylistyka).
W 1967 roku ukazała się jego książka Nauczanie ortografii i interpunkcji w szkole średniej (Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych). Wśród podjętych zagadnień: Ortografia i interpunkcja w obowiązującym programie szkoły średniej; Zasady, na których opiera się polska ortografia; Integracja ortografii i interpunkcji z innymi działami nauczania języka polskiego; Ogniwa, kierunki, metody i formy pracy nad ortografią i interpunkcją; Moje doświadczenia w zakresie nauczania ortografii i interpunkcji.
16 czerwca 1968 roku zmarła jego matka, Olga Kram z domu Hirsch.
W 1968 roku, nakładem Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych ukazała się kolejna publikacja jego autorstwa Ćwiczenia z poetyki w klasach licealnych.
Rok później ukazuje się drugie rozszerzone wydanie książki Nauczanie ortografii i interpunkcji w szkole średniej (Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych).
W 1970 roku opublikował książkę Praca w grupie humanistycznej. Próby i propozycje (Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych).
Od 1971 roku kierował Zakładem Humanistycznym w Instytucie Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych w Katowicach.
Okręgowy Ośrodek Metodyczny w Katowicach opublikował w 1972 roku, w formie maszynopisu, opracowanie Krama pt. Bibliografia dla uczestników zajęć fakultatywnych w grupie humanistycznej.
Instytut Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych w 1973 roku wydał jego pracę Problemy dydaktyczne i metodyczne polonistyki szkolnej. Bibliografia dla nauczycieli 1945-1972.
W 1974 roku ukazało się trzecie, uzupełnione wydanie książki Nauczanie ortografii i interpunkcji w szkole średniej (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne).
W 1976 roku, nakładem Instytutu Wydawniczego „Nasza Księgarnia” ukazała się jego książka pt. Gawędy o żywym słowie, z mottem – cytatem z Mikołaja Reja na stronie przedtytułowej: „Lepszy jest zawżdy żywy głos / niż zdechła skóra / co ją na pargamin wyprawują” (nakład: 10000 egzemplarzy). Wśród podjętych zagadnień: Artykulacja – początek edukacji; Frazes – fraza – frazowanie; Tryby wypowiedzi i intonacje; O akcentach – z mocnymi akcentami; Stosujmy inwersje!; Nie słyszę przecinka! Nie słyszę kropki!; Giętki język uczuć; Cóż to takiego: style językowe?; O mówionym i pisanym; Niech słowo znaczy to, co ma znaczyć; Wielkie możliwości składni; O niedbalstwie stylistycznym, niedowładzie i kryzysie; O dyskusji – sprawy nie tylko językowe; Piękna sztuka opowiadania.
„Mój Młody Przyjacielu, cieszę się bardzo, że interesują Cię problemy, które i mnie leżą na sercu” – zwracał się w książce do czytelnika Jerzy Kram. – „Problemy ważne, bo dotyczące (jak to zwykł mawiać Julian Tuwim) ojczyzny-polszczyzny. Wybieram zdecydowanie dialog i gawędę z Tobą miast pisanych szkiców i rozprawek. Stąd i Rejowe motto naszych rozmów. Będziemy mogli spotykać się dość często i wieść nasz dłuższy dialog, nasze polonistyczne rozmowy. Musimy tylko umówić się, że nie o wszystkim naraz. Zbyt nas te wszystkie sprawy interesują, byśmy je zbywali i traktowali – jak to się zwykło powszechnie mówić – po łebkach. Jesteśmy obaj entuzjastami literatury, zwłaszcza poezji. Myślę jednak, że jeśli mamy podjąć nasz dialog na tematy dotyczące właśnie poezji, która przecież zrodziła się z melosu i kiedyś była sztuką mówioną (co zaważyło na środkach wyrazu i oddziaływania, jakimi operowała wtedy i jakimi często operuje do dziś), trzeba nam będzie zająć się przedtem sprawami pozornie prozaicznymi, a mianowicie całym zespołem zagadnień dotyczących w ogóle ustnego porozumiewania się przy pomocy słowa. Inaczej mówiąc: sprawami żywego słowa, słowa mówionego. I sprawami jego kultury. Nie są to wcale sprawy błahe czy też prozaiczne”.
W 1977 roku opublikował książkę Rozmowy o poezji współczesnej (Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”; nakład 10250 egzemplarzy). Omówił w niej wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Mirona Białoszewskiego, Ernesta Brylla, Józefa Czechowicza, Stanisława Grochowiaka, Zbigniewa Herberta, Małgorzaty Hillar, Brunona Jasieńskiego, Anny Kamieńskiej, Tymoteusza Karpowicza, Urszuli Kozioł, Bolesława Leśmiana, Adama Mickiewicza, Stanisława Młodożeńca, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Tadeusza Peipera, Haliny Poświatowskiej, Juliana Przybosia, Artura Rimbauda, Tadeusza Różewicza, Jarosława Marka Rymkiewicza, Juliusza Słowackiego, Wisławy Szymborskiej, Juliana Tuwima i Aleksandra Wojciechowskiego.
„Nie ma chyba wśród myślących ludzi w naszym społeczeństwie nikogo, komu nie byłyby bliskie sprawy naszej literatury, kto nie szukałby w niej odpowiedzi na nurtujące go pytania. To nieprawda, że wychowująca rola literatury polega wyłącznie na tym, iż proponuje ona odbiorcom gotowe niejako interpretacje i oceny otaczającego świata czy postępowania człowieka, że prezentuje wzory postaw. Owszem, czyni to nieraz. Ale chyba najważniejsza jej rola polega na tym, że prowokuje naszą myśl i ukierunkowuje refleksję na określony temat, że wprawia w ruch naszą wyobraźnię i budzi emocje. Trzeba tylko odczuwać potrzebę myślenia i trzeba umieć samodzielnie obcować z literaturą.
W naszej współczesnej sztuce tzw. pięknego pisania mamy wiele utworów zawierających niezwykle bogate treści intelektualne i duży ładunek ludzkiego przeżycia.
Wielu czytelników sięga częściej do prozy niż do poezji, tę ostatnią uważając za mało czytelną. Zarzucają jej – że użyjemy terminu wybitnego krytyka lat międzywojennych, Karola Irzykowskiego – niezrozumialstwo.
Jestem zupełnie innego zdania. Wbrew też opiniom niektórych sceptycznych krytyków nie uważam wcale, jakoby w naszej dzisiejszej poezji można było dostrzegać znamiona kryzysu czy wręcz upadku. Wprost przeciwnie. Zmieniły się tylko zasadnicze konwencje poetyckie, mówiąc inaczej – sposoby pisania. Za pozorami niezrozumiałości kryje się w tej poezji wiele głębokiej mądrości życiowej. Jeśli ją pojmiemy, zrozumiemy lepiej współczesnego człowieka i siebie samych” (z tekstu pt. Kim jestem? Dokąd idę?)
Centrum Kształcenia Ustawicznego Ekonomistów im. Ludwika Krzywickiego w Chorzowie wydało w 1978 roku jego książkę Ćwiczenia z języka polskiego. Cz. 2, Gramatyka na co dzień (autorem części 1 był Leopold Cieplak).
W 1979 roku ukazała się jego książka Praca polonisty w klasie humanistycznej i grupie fakultatywnej (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne; nakład 10257 egzemplarzy). Wśród podjętych zagadnień: Edukacja poetycka w szkole średniej; Edukacja poetycka w praktyce; O muzyce w języku, czyli o edukacji słuchowej uczniów; Problem żywego słowa w klasie humanistycznej; Ćwiczenie w samodzielnej recepcji lektur naukowych; Zajęcia polonisty jako szkoła celowego i sprawnego korzystania z wykładu; Kultura dyskusji – ważny problem polonistycznej edukacji. W aneksie – antologii zamieszczono teksty Horacego, Francesca d Petrarki, Pierre’a de Ronsarda, Jana Kochanowskiego, Jana Lechonia, Kazimierza Wierzyńskiego, Juliana Przybosia, Mieczysława Jastruna, Adama Ważyka, [Ludwika] Jerzego Kerna, Anny Kamieńskiej, Mirona Białoszewskiego, Wisławy Szymborskiej, Zbigniewa Herberta, Tadeusza Nowaka, Jerzego Harasymowicza, Stanisława Grochowiaka, Ernesta Brylla, Jarosława Marka Rymkiewicza i Ewy Lipskiej.
„W pracy tej podejmuję tylko niektóre problemy metodyki polonistycznej. Skupię się na tych, które – moim zdaniem – są najistotniejsze wobec perspektyw zmian zachodzących i w samej dydaktyce, i w całym systemie edukacji w naszym kraju. Wykorzystuję tu swe doświadczenia praktyka, któremu zarówno praca w grupie humanistycznej, jak i w klasie sprofilowanej nasunęła szereg wniosków natury praktycznej. (…) Jakiż bowiem jest cel ostateczny szkoły, a w niej – humanistyki? Zamykając niniejsze uwagi wstępne, przywołajmy słowa Tadeusza Kotarbińskiego, który w jednym z wyznań tak oto wypowiedział się o swoim mistrzu, twórcy logistycznej szkoły lwowsko-warszawskiej i człowieku mającym wielkie zasługi w propagowaniu kultury logiczno-semiotycznej w naszym kraju, prof. Kazimierzu Twardowskim: »…Cenił indywidualność i umiał przystosowywać stawiane zadania do odrębnych zainteresowań ludzi, ciesząc się rozmaitością umysłów i ich wytworów, byleby wspólnie poddawanych obiektywnym wytworom racjonalności.«„
1981-1995
1 czerwca 1981 roku przeszedł na emeryturę. W latach 1981-1992 pracował jako nauczyciel kontraktowy w swej dawnej szkole średniej – Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym im. Stanisława Staszica w Sosnowcu, gdzie uczył języka polskiego. Był także nauczycielem sosnowieckiego Liceum im. Emilii Plater.
W 1981 roku, nakładem Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych opublikował książkę Zarys kultury żywego słowa. Wśród podjętych zagadnień: Wprowadzenie do problematyki kultury żywego słowa; Mechanizm i fizjologia procesu mówienia; Technika artykulacji samogłoskowych; Mechanizmy artykulacji spółgłoskowych i ich ćwiczenie; Przekaz głosowy akcentów; Frazowanie wypowiedzi; Emisja głosu – linie intonacyjne – modulacja; Przestankowanie słuchowe i jego funkcje w wypowiedzi; Piękna sztuka opowiadania; Przygotowanie tekstu do interpretacji głosowej; Ćwiczenia i propozycje warsztatowe związane z przygotowywaniem tekstów do ich wygłaszania.
W 1984 roku opublikował Trzy antyerotyki z czasu kalekiego („Polonistyka”: 1984, nr 7, s. 428-432).
W grudniu 1984 roku został członkiem sosnowieckiego koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, przekształconego w 1990 roku w Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych (członkiem ZKRPiBWP był od 1993 roku).
W 1986 roku opublikował tekst pt. Dzieła plastyczne – inspiracje w poezji współczesnej (Herbert-Grochowiak-Szymborska) („Polonistyka”, 1986, nr 3, s. 182-192).
W 1988 roku znalazł się w zespole redakcyjnym Księgi pamiątkowej wydanej z okazji 80-lecia II Liceum Ogólnokształcącego im. Emilii Plater w Sosnowcu; W publikacji tej zamieścił dwa teksty: Szkoła poszukująca (s. 51-55) oraz Plateranki w „Młodzi Idą” (s. 186-188). W tym samym roku ukazało się drugie wydanie książki Zarys kultury żywego słowa (w środku błędnie określone jako „Wyd. 1. – Druk z zachowanych materiałów”).
W 1991 roku ukazało się czwarte poprawione wydanie książki Nauczanie ortografii i interpunkcji w szkole średniej Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne) a w roku kolejnym – wydanie piąte.
– fotografia z marca 2024 r.
Tu, w mieszkaniu pod numerem 11 mieszkał Jerzy Kram
W 1994 roku ukazał się jego tekst pt. O fonostylistyce niektórych poetyckich utworów współczesnych w świetle wybranych wierszy J. Czechowicza, T. Różewicza, W. Szymborskiej, K.K. Baczyńskiego i H. Poświatowskiej („Język Polski w Szkole Średniej”: 1994/1995, nr 3, s. [61]-79).
Jerzy Kram zmarł 29 czerwca 1995 roku, pozostając do końca życia mieszkańcem Sosnowca (mieszkał w dzielnicy Pogoń, w kamienicy przy ulicy Bema 4, m. 11). W roku tym, nakładem Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych, ukazało się trzecie wydanie jego książki Zarys kultury żywego słowa.
Został pochowany na Cmentarzu Ewangelickim w Sosnowcu, w dzielnicy Pogoń, przy ulicy Smutnej 6 (sektor A, miejsce 6), tuż obok rodziców. Na jego nagrobku wyryto inskrypcję: „Tu leży Kram – romantyk / zmów pacierz za niego / połączył się nareszcie / z duszą Słowackiego”.
Jego córka, Elżbieta Kram-Mikoś jest także polonistką i literaturoznawczynią.
Sylwetki Jerzego Krama i Hanny Kram (ur. 11 października 1924 r. – zm. 19 marca 1994 r.) opisano w periodyku Rocznik Sosnowiecki 1995. Społeczny obraz miasta (praca zbiorowa pod redakcją Jacka Wodza; Urząd Miejski w Sosnowcu 1995, ISBN 83-900913-9-9).
Odznaczenia i wyróżnienia
1955 - Medal X lecia PRL
1967 – Odznaka Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego
1969 – Złoty Krzyż Zasługi
1973 – Medal Komisji Edukacji Narodowej
1973 – Złota Odznaka Związku Nauczycielstwa Polskiego
1975 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
1985 – Odznaka „Za Tajne Nauczanie TON 1939-1945”
1989 – Wielka Odznaka Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego
Pamięć
W 1998 roku, w Księdze pamiątkowej wydanej z okazji 90-lecia II Liceum Ogólnokształcącego im. Emilii Plater w Sosnowcu (pod redakcją Michała Walińskiego; Wydawnictwo II Liceum Ogólnokształcącego im. Emilii Plater w Sosnowcu 1998, ISBN 83-903170-7-9), ukazały się teksty: Małgorzaty Sznicer Wspomnienie o Profesorze Jerzym Kramie (s. 44-45) oraz Elżbiety Gorzkowskiej Pan Profesor Kram (s. 46-47).
Absolwenci IV Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Staszica w Sosnowcu (rocznik 1984) ufundowali tablicę poświęconą Jerzemu Kramowi, przed którą – jak czytamy w serwisie internetowym Szkoły – w dzień imienin Profesora, 23 kwietnia, składana jest czerwona róża. W placówce tej od 1999 roku organizowany jest corocznie konkurs literacki, obecnie pod nazwą: Wojewódzki Konkurs Polonistyczny im. Prof. J. Krama „Kram z Poezją”, mający na celu propagowanie idei czytania literatury i kultury. W grudniu 2023 roku odbyła się 25. edycja konkursu. Ukazały się także publikacje: w 2000 roku Kram z poezją – zawierająca wybór tekstów z poprzednio wydanych książek oraz tekst biograficzno-wspomnieniowy, a w 2004 roku – Kram z poezją. ARTykuły mieszane.
Mariusz Kubik
[Tekst został także wykorzystany w haśle „Jerzy Kram” w Wikipedii]
Jerzy Kram (1916-1995) 